https://booksjournal.gr/kritikes/istoria/3598-viaios-eksousiastis-se-ena-oloklirotiko-kathestos
Βίαιος εξουσιαστής σε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης Τετάρτη, 05 Ιανουαρίου 2022 19:34 Η εκατονταετηρίδα των γεγονότων που προκάλεσαν μία από τις μεγαλύτερες ανθρωπιστικές καταστροφές του 20ού αιώνα, των γεγονότων του Οκτωβρίου 1917 στη Ρωσία, παρά την κατάρρευση του σοβιετικού καθεστώτος το 1991, έχει προκαλέσει τόσο στον δυτικό κόσμο, όσο και στη Ρωσία, έντονο δημόσιο διάλογο με εκτιμήσεις και επανεκτιμήσεις, απολογίες και αναθεωρήσεις, αλλά και μια έντονη ιδεολογική αντιπαράθεση ανάμεσα στους υπερασπιστές και τους αντιπάλους του ρωσικού πειράματος. Μέσα σε μια τόσο τεταμένη ατμόσφαιρα, έχουν ιδιαίτερη αξία και σημασία, οι νηφάλιες φωνές των επιστημόνων, των ιστορικών που με ξεχωριστή επιμέλεια έσκυψαν πάνω από το αρχειακό υλικό, αναζητώντας τα ψιχία της αλήθειας που έμεινε κρυφή επί δεκαετίες. Ένα τέτοιο έργο είναι και το βιβλίο του Ολέγκ Χλεβνιούκ, Στάλιν. Η νέα βιογραφία ενός δικτάτορα, που κυκλοφόρησε πρόσφατα στη Μόσχα (με υπότιτλο: «Η ζωή ενός ηγέτη») και τράβηξε την προσοχή όχι μόνο της ακαδημαϊκής κοινότητας και των κριτικών, αλλά και του ευρύτερου αναγνωστικού κοινού της χώρας στην οποία, τα τελευταία χρόνια, παρατηρείται τάση «αποκατάστασης» του Ιωσήφ Στάλιν, στο πλαίσιο της οικοδόμησης μιας νέας, επίσημης, κρατικής αυτοκρατορικής ιδεολογίας της Ρωσίας.[1] Ο Ολέγκ Χλεβνιούκ είναι δόκτωρ Ιστορικών Επιστημών, επιστημονικός συνεργάτης του Διεθνούς Κέντρου Ιστορίας και Κοινωνιολογίας του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου που μετονομάστηκε στη συνέχεια σε Εθνικό Ερευνητικό Πανεπιστήμιο «Ανωτάτη Σχολή Οικονομίας» και ο επικεφαλής ειδικός στο Κρατικό Αρχείο της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Στο ερώτημα: τι χρειάζεται μία ακόμη βιογραφία του Στάλιν, η παρουσία του οποίου σφράγισε τη σοβιετική περίοδο της ρωσικής ιστορίας, η απάντηση είναι ότι πρόκειται για μονογραφία που στηρίζεται σε άγνωστο αρχειακό υλικό, το οποίο έρχεται να συμπληρώσει πολλές κενές ψηφίδες στη βιογραφία του γεωργιανού σπουδαστή εκκλησιαστικής σχολής που κάθισε στο θρόνο της μπολσεβικικής αυτοκρατορίας και την κυβέρνησε με στυγνές και αιμοδιψείς μεθόδους. Το βιβλίο του Χλεβνιούκ είναι γραμμένο με έναν και μόνο σκοπό: βασισμένο σε πλούσιο αρχειακό υλικό αντλημένο από τα κρατικά αρχεία της ΕΣΣΔ αλλά και τα προσωπικά αρχεία του Στάλιν που ήταν διασκορπισμένα στο γραφείο του στο Κρεμλίνο, στην έδρα του ΚΚΣΕ, αλλά και στις πολυάριθμες κατοικίες του, να μας δώσει πληροφορίες όχι μόνο για τις κρατικές ή πολιτικές δραστηριότητές του αλλά και για την καθημερινή του ζωή. Ενδεικτικά, γράφει: Η κοντινή ντάτσα. Την έχτιζαν ξανά και ξανά υπό την άμεση καθοδήγηση του Στάλιν. Το αποτέλεσμα ήταν ένα τεράστιο σπίτι μια παράξενης αρχιτεκτονικής, μείγμα δημόσιου κτιρίου και αλαζονικής μεγαλοπρέπειας. (σελ 24) Και πιο κάτω: Ο ίδιος ο Στάλιν προσωπικά ασχολούνταν με την κατασκευή του πάρκου και τη λειτουργία του αγροκτήματος. Ο ίδιος σχεδίασε τα θερμοκήπια για τις πορτοκαλιές και τις λεμονιές. Υπό την καθοδήγησή του έφτιαξαν αμπελώνα, καλλιεργούσαν καρπούζια, είχαν ιχθυοκαλλιέργεια στη λιμνούλα. (σελ. 25) Ο συγγραφέας δεν υιοθέτησε την γραμμική αφήγηση που συνηθίζεται σε τέτοια έργα. Προτίμησε να ξεκινήσει από το τέλος, από τις τελευταίες ώρες του πανίσχυρου ηγέτη που αργοπέθαινε μόνος στο δωμάτιό του, χτυπημένος από εγκεφαλικό επεισόδιο. Είναι μια πρώτης τάξεως ευκαιρία όμως για να τον αναγνώστη να μάθει, π.χ., άγνωστες λεπτομέρειες για τη σωματοφυλακή του Στάλιν, τα κριτήρια επιλογής των αντρών και των γυναικών που ήταν γύρω του, των απλών οπλιτών και των αξιωματικών και, ασφαλώς, για την τύχη τους κατά τη διάρκεια των αλλεπάλληλων εκκαθαρίσεων. Ο Στάλιν, συνέχεια του Λένιν Ο Χλεβνιούκ, εν αντιθέσει με πολλούς απολογητές του σοβιετικού πειράματος, δεν ξεχωρίζει τον Λένιν από τον Στάλιν, ούτε τον τελευταίο από την πρώτη γενιά μπολσεβίκων συνωμοτών που κατέλαβαν διά της βίας την εξουσία σε μια παραλυμένη Ρωσία. Έχοντας στα χέρια του τα έγγραφα, τις σημειώσεις που αντάλλασσαν μεταξύ τους οι μπολσεβίκοι τόσο κατά τη διάρκεια προετοιμασίας της «επανάστασης» όσο και μέχρι τις περιβόητες, παραδειγματικές, δημόσιες δίκες της Μόσχας, όπου έπεσαν τα κεφάλια όλης της πρώτης γενιάς, ο συγγραφέας καταδεικνύει την άγρια, χωρίς αρχές, όρια και αντιστάσεις, εσωκομματική πάλη για την εξουσία. Ιδιαίτερη σημασία έχει η αναφορά στις σχέσεις του Στάλιν με τον Λένιν και για το πώς και οι δύο χρησιμοποιούσαν ο ένας τον άλλον, για τους δικούς τους ιδιοτελείς, προσωπικούς πολιτικούς στόχους. Ο Λένιν, παλιά καραβάνα στις εσωκομματικές ίντριγκες, αξιοποιούσε στο έπακρο τις προσωπικές αντιπάθειες μεταξύ των συντρόφων του στενού κομματικού του περίγυρου. Κατά τον Χλεβνιούκ, τότε ήταν που «υπογράφτηκε» η θανατική καταδίκη των Ζινόβιεφ, Κάμενεφ, Μπουχάριν, Ρίκοφ και άλλων. Απλώς, έπρεπε να έρθει το μοιραίο 1936 και να ξεσπάσει η «Μεγάλη Τρομοκρατία» που απέφερε εκατομμύρια θύματα. Μερικές φορές, ο μνησίκακος Γεωργιανός δεν άντεχε αυτή την κατάσταση και παραπονιόταν στη Ναντιέζντα Κρούπσκαγια, τη σύζυγο του Λένιν: Δεν κοιμήθηκα όλη τη νύχτα. […] Για ποιον με πέρασε ο Ιλίτς, γιατί μου φέρεται έτσι! Μήπως για κανέναν προδότη. Τον αγαπώ με όλη μου την ψυχή. Πείτε του κάτι. (σελ 108) Ο Λένιν, ωστόσο, επιχειρώντας να ισορροπήσει ανάμεσα στις διάφορες φράξιες, σε μία από τις τελευταίες υπαγορεύσεις του, σημείωνε πως «το κόμμα θα πρέπει να αντικαταστήσει τον Στάλιν από τη θέση του γενικού γραμματέα, γιατί είναι "πολύ άξεστος"» (σελ 109). Αυτό, βέβαια, δεν εμπόδισε τον δεύτερο, όταν εδραίωσε την απολυταρχία του, να δημιουργήσει γύρω του ένα καθεστώς φόβου που τον συνόδευσε μέχρι το τέλος της ζωής του. Ο Στάλιν αποδείχθηκε ικανός εξουσιαστής. Ελισσόμενος διαρκώς, γεμάτος υποκρισία, ήταν υποδειγματικός στην ίντριγκα, καταφέρνοντας να συσπειρώσει γύρω του διάφορα ηγετικά στελέχη. Έτσι εγκαθίδρυσε την προσωπική εξουσία του επί του κόμματος και επί του κράτους, καταλύοντας τη «συλλογική καθοδήγηση» υπό τους Κάμενεφ, Ρίκοφ, Μπουχάριν κ.ά. Ξεζωριστή περίπτωση ήταν ο Λέον Τρότσκι. Ήταν ο μόνος που μπορούσε να συναγωνιστεί τον Στάλιν σε αγριότητα, αμοραλισμό ενώ, επιπλέον, είχε χαρισματική δημόσια παρουσία ως ρήτορας αλλά και θεωρητικός. Ο Λένιν, αφού τον χρησιμοποίησε για την καταστολή των πρώτων εξεγέρσεων κατά των μπολσεβίκων (Κροστάνδη), του ανέθεσε την ηγεσία του Κόκκινου Στρατού για την καταστολή των αγροτικών εξεγέρσεων που ξεσπούσαν λόγω της πολιτικής να κατάσχονται από τους αγρότες τα αποθέματα τροφίμων και σπόρων. Η χωρίς ηθικούς φραγμούς πολιτική αντιπαράθεση, ωστόσο, απομόνωσε τον Τρότσκι από τους υπόλοιπους ηγέτες και, λίγο μετά το θάνατο του Λένιν, οδήγησε στην αναγκαστική έξοδό του από το κόμμα και από το κράτος. Η συνέχεια είναι γνωστή. Το 1928 εξορίστηκε στην Άλμα Άτα και την επόμενη χρονιά εκδιώχθηκε απ’ τη χώρα. Δολοφονήθηκε από τον πράκτορα της Σοβιετικής Στρατιωτικής Κατασκοπείας, Ραμόν Μερκαντέρ, στο Μεξικό όπου είχε καταφύγει. Η Μεγάλη Τρομοκρατία Μια από τις μελανότερες σελίδες στην προσωπική ιστορία του Στάλιν ήταν η περίοδος της Μεγάλης Τρομοκρατίας (1936-38), που απέφερε πολλά εκατομμύρια θύματα. Οι περιγραφές από τον Χλεβνιούκ της περιόδου είναι ανατριχιαστικές. Ιδιαίτερα διεισδυτικός είναι στο κεφάλαιο όπου περιγράφει τη δολοφονία του Σεργκέι Μιρόνοβιτς Κίροφ την 1η Δεκεμβρίου 1934, γραμματέα του κόμματος στο Λένινγκραντ (πρώην Πετρούπολη) και βασικού ανταγωνιστή του Στάλιν για τη μονοκρατορία στο κόμμα και το κράτος, Για τον τρόπο με τον οποίο ο Στάλιν επωφελήθηκε από τη δολοφονία του Κίροφ, ο Χλεβνιούκ περιγράφει: Ο ίδιος ο Στάλιν καθοδηγούσε την υπόθεση. Κατά τη διάρκεια της ανάκρισης, του έστειλαν περίπου 260 πρακτικά ανακρίσεων των συλληφθέντων και ακόμη μεγαλύτερο αριθμό ειδικών υπηρεσιακών σημειωμάτων. Ο Στάλιν συναντήθηκε πολλές φορές με τους επικεφαλής της NKVD [σσ. Λαϊκό Κομισαριάτο Εσωτερικών Υποθέσεων, η μυστική αστυνομία του «Μεγάλου Πατερούλη»], της Εισαγγελίας και του Στρατιωτικού Συμβουλίου του Ανώτατου Δικαστηρίου, προκειμένου να συζητήσουν ζητήματα της ανάκρισης και της δίκης. Όπως μαρτυρούν τα έγγραφα, ο ίδιος ο Στάλιν καθόρισε το σενάριο των συνεδριάσεων των δικαστηρίων και τις ομάδες των υποδίκων για την υπόθεση του Κίροφ. (σελ. 187) Η δολοφονία αυτή έδωσε στον Στάλιν την αφορμή που ζητούσε. Χιλιάδες άνθρωποι, μοναδικό αμάρτημα των οποίων ήταν ότι στο παρελθόν, κατά την τσαρική εποχή, κατείχαν κάποιο αξίωμα ή επάγγελμα, στάλθηκαν με συνοπτικές διαδικασίες στα στρατόπεδα. Μερικές εκατοντάδες της λεγόμενης «αριστερής αντιπολίτευσης» με κατασκευασμένες κατηγορίες εκτελέστηκαν ως συνωμότες. Η αλήθεια είναι ότι ο Στάλιν ποτέ δεν αγάπησε την πόλη που είχε πάρει το όνομα του Λένιν, γιατί ήταν η πρώτη στην οποία ξεκίνησαν οι διαδηλώσεις και οι διαμαρτυρίες κατά της μονοκρατορίας του. Μία από τις ελάχιστα γνωστές πληροφορίες που αποκομίζει ο αναγνώστης ήταν η προσωπική συμμετοχή του Στάλιν σε μια σειρά «κρυφές δολοφονίες» αντιπάλων του ή συγγενών τους. Ο ίδιος ο Γεωργιανός πρώην επαναστάτης και κατόπιν απόλυτος κυρίαρχος της ζωής εκατομμυρίων ανθρώπων «έγραφε» τα σενάρια, τις ερωτήσεις των ανακριτών και των εισαγγελέων και, στο τέλος, με μια μονοκονδυλιά έστελνε στο εκτελεστικό απόσπασμα εκατοντάδες ανθρώπους μέσα σε μια νύχτα. Ο Μεγάλος Πατριωτικός Πόλεμος Μολονότι διεκδίκησε «ικανότητες στρατηλάτη», ο Στάλιν τα θαλάσσωσε στρατιωτικά στη διάρκεια της εισβολής της ναζιστικής Γερμανίας κατά της ΕΣΣΔ. Ο ρόλος που του αποδόθηκε, χάρη και στην τελική έκβαση του πολέμου, δεν έχει καμία σχέση με το ρόλος που διαδραμάτισαν άλλοι, όντως προικισμένοι, στρατιωτικοί, όπως ο Γκεόργκι Ζούκοφ. Ως γνωστόν, τα γερμανικά στρατεύματα εισέβαλαν κατά της ΕΣΣΔ στις 21 Ιουνίου 1941 και η επέλασή τους ήταν εντυπωσιακή. Ο Χλεβνιούκ, αφού αναλύει την απουσία του Στάλιν τις πρώτες ημέρες του πολέμου, παραθέτει ένα άγνωστο στο ευρύ κοινό περιστατικό από την πολιορκημένη Μόσχα: Στα μέσα Οκτωβρίου ξέσπασαν ταραχές στην Μόσχα. Ανάλογες ταραχές έγιναν και στην περιοχή του Ιβάνοβο. Σε σχέση με την απειλή της διάσπασης του μετώπου από τις γερμανικές δυνάμεις είχαν ξεκινήσει οι προετοιμασίες για τη μεταφορά των κλωστοϋφαντουργείων, των αποθεμάτων τροφίμων, και η φυγή των υπευθύνων. Οι εργάτες φοβήθηκαν πως θα τους εγκαταλείψουν και θα πεθάνουν στην πείνα. Στις 18 - 20 Οκτωβρίου, σε μια σειρά επιχειρήσεων, έγιναν αυθόρμητες συγκεντρώσεις. Οι εργάτες εμπόδιζαν την αποσυναρμολόγηση του εξοπλισμού, ξυλοκόπησαν μερικούς επικεφαλής και ακτιβιστές. Το πλήθος φώναζε: «Θα μεταφέρουν τον εξοπλισμό και θα μας αφήσουν χωρίς δουλειά», «Όλα τα κεφάλια έφυγαν από την πόλη και μείναμε μόνοι μας», «Το ίδιο μας κάνει να δουλεύουμε είτε με τον Χίτλερ, είτε με τον Στάλιν». Με συζητήσεις και με συλλήψεις, κατάφεραν να σταθεροποιήσουν την κατάσταση. (σελ. 297) Η στρατιωτική ιδιοφυΐα του Στάλιν αμφισβητείται από τους ίδιους τους πρωταγωνιστές των γεγονότων. Ο Χλεβνιούκ παραθέτει, μεταξύ άλλων, την εξής σύντομη περιγραφή ενός ειδήμονος στα στρατιωτικά: «”Εξετάζοντας κριτικά σήμερα το σχέδιο που εγκρίθηκε το καλοκαίρι του 1942, πρέπει να πω πως το χειρότερο απ’ όλα ήταν η απόφαση για ταυτόχρονες αμυντικές και επιθετικές επιχειρήσεις”, έγραψε μετά από μερικές δεκαετίες ο στρατάρχης Βασιλιέφσκι» (σελ. 302). Σε όλη τη διάρκεια των επιχειρήσεων, ο Στάλιν φέρθηκε με ιταμότητα στους στρατηγούς του. Ο γενικός γραμματέας του Υπουργικού Συμβουλίου της ΕΣΣΔ, Τσαντάγιεφ, περιγράφει ως εξής τη συνάντηση του «στρατηλάτη» με τον αρχηγό της Γενικής Πολιτικής Διεύθυνσης του Γενικού Επιτελείου Ενόπλων Δυνάμεων της ΕΣΣΔ μετά την ήττα του Κόκκινου Στρατού και την πτώση της Σεβαστούπολης στα χέρια των ναζιστικών δυνάμεων: Ο Μεχλίς πετάχτηκε από την θέση του. «Χαίρετε, σύντροφε Στάλιν! Επιτρέψτε μου να αναφέρω!» Ο Στάλιν κοντοστάθηκε, κοίταξε για μια στιγμή τον Μεχλίς από πάνω μέχρι κάτω και με ταραγμένοι φωνή είπε «Καταραμένοι να είστε όλοι σας!» Και μπήκε αμέσως στο γραφείο του, χτυπώντας δυνατά την πόρτα. Ο Μεχλίς κατέβασε αργά το χέρι του και με πονεμένο ύφος στράφηκε προς το παράθυρο. (σελ. 303) Συνταρακτική είναι η αφήγηση του τέλους του Στάλιν. Όπως μόνος του έζησε όλα τα χρόνια της απόλυτης δεσποτείας του, έτσι μόνος πέθανε στο δωμάτιο της ντάτσας του. Έξω από την πόρτα, φρουροί, μέλη της «τετράδας» (των στενών του συνεργατών στο Πολιτικού Γραφείου) με άλλα μέλη του ανώτατου κομματικού οργάνου διαβουλεύονταν επί ώρες για να καταλήξουν στο τι πρέπει να κάνουν. Η κλήση των γιατρών, οι απέλπιδες προσπάθειες ανάνηψης του Στάλιν από το βαρύ εγκεφαλικό αλλά και οι ίντριγκες για τη διαδοχή του είναι η εικόνα που έχουμε από το τέλος του ανθρώπου ο οποίος διαφέντευε το ένα έκτο της γήινης σφαίρας και μια πυρηνική υπερδύναμη που βγήκε ενισχυμένη από τον τελευταίο πόλεμο, έχοντας δημιουργήσει μια «υγειονομική ζώνης» άμυνας των συνόρων της η οποία έφτανε μέχρι την δυτική Ευρώπη. Διαλύοντας μύθους Το βιβλίο του Ολέγκ Χλεβνιούκ είναι μια έντιμη, επιστημονική, αρχειακά τεκμηριωμένη βιογραφία του Ιωσήφ Βησσαριόνοβιτς Στάλιν. Ο συγγραφέας, λόγω της επαγγελματικής του ενασχόλησης με τα αρχεία της Ρωσικής Ομοσπονδίας, με το ψυχρό βλέμμα του ερευνητή και το σταθερό χέρι του χρονικογράφου ανασυνθέτει την εποχή, περιγράφει τα πρόσωπα και δημιουργεί ένα τεράστιο ιστορικό πανόραμα, όπου η λεπτομέρεια έρχεται να ερμηνεύσει τη μεγάλη εικόνα. Η ανασύνθεση της εποχής αλλά και η εις βάθος ανάλυση του χαρακτήρα του πρωταγωνιστή της αφήγησης με την ψύχραιμη ματιά του επαγγελματία, ευσυνείδητου ιστορικού, είναι μια προσφορά στον αναγνώστη, αλλά και τον δημόσιο διάλογο που διεξάγεται για τα 100 χρόνια από τα γεγονότα του 1917. Παρά την κατάρρευση του σοβιετικού συστήματος το 1991 και την πάροδο μισού αιώνα έκτοτε, είναι πολλοί στην Ρωσία, που νοσταλγούν τον «Πατερούλη», γιατί θεωρούν πως είναι ο πατέρας της νίκης κατά των δυνάμεων του Άξονα κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αγνοώντας τα τρομακτικά δεινά που υπέστησαν οι πρόγονοί τους στα στρατόπεδα Γκουλάγκ και τις εκατόμβες των θυμάτων που θάφτηκαν σε ομαδικούς τάφους, τους οποίους συνεχίζουν να ανακαλύπτουν μέχρι σήμερα. Εξίσου γοητευτική φαίνεται πως είναι η μορφή του Στάλιν και σε ορισμένες γενιές δυτικών αριστερών διανοουμένων, οι οποίοι πιστεύουν και κηρύττουν τον βολονταρισμό της εξουσίας και τη βία, ως μέθοδο όχι μόνο κοινωνικής αλλαγής, αλλά και συμβίωσης, επιφυλάσσοντας για τον εαυτό τους το ρόλο του φιλόσοφου - συμβούλου του Ηγεμόνα. Σήμερα, όταν φαντάσματα ολοκληρωτισμών, οριστικά καταδικασμένων από την ιστορία, περιφέρουν τα ράκη τους, αναζητώντας την δικαίωση των εγκλημάτων τους, βιβλία όπως του Ολέγκ Χλεβνιούκ είναι πολύτιμα και ακριβά. Μόνο με τέτοια κείμενα μπορεί το αναγνωστικό κοινό να ιχνηλατήσει τις ιστορικές διαδρομές, να κατανοήσει το παρελθόν, να αποτιμήσει ιδεολογίες και πολιτικές. Για όλους αυτούς τους λόγους, το βιβλίο του Ολέγκ Χλεβνιούκ είναι ένα πολύτιμο βιβλίο γνώσης της ιστορίας, αλλά και αυτογνωσίας. [1] Огег Хлевнюк, Сталин, жизнь одноо вождя, Идздательство АСТ/Соrpus. Το κριτικό αυτό σημείωμα είναι στηριγμένο στη ρωσική έκδοση του βιβλίου. Τα παρατιθέμενα αποσπάσματα έχουν μεταφραστεί από τον συγγραφέα του παρόντος κειμένου, Δ.Β. Τριανταφυλλίδη [σημείωση της σύνταξης]. Κώστας στάλθηκε από το iPhone μου ________ Orasi mailing list για την διαγραφή σας από αυτή την λίστα στείλτε email στην διεύθυνση orasi-requ...@hostvis.net και στο θέμα γράψτε unsubscribe Για να στείλετε ένα μήνυμα και να το διαβάσουν όλοι οι συνδρομητές της λίστας στείλτε email στην διεύθυνση Orasi@hostvis.net διαβάστε τι συζητά αυτή η λίστα http://hostvis.net/mailman/listinfo/orasi_hostvis.net Για το αρχείο της λίστας http://www.mail-archive.com/orasi@hostvis.net/ Εναλλακτικό αρχείο: http://hostvis.net/pipermail/orasi_hostvis.net/ παλαιότερο αρχίο (έως 25/06/2011) http://www.freelists.org/archives/orasi __________ NVDA δωρεάν αναγνώστης οθόνης ένα πρόγραμμα ανοιχτού λογισμικού http://www.nvda-project.org/ _____________ Τα ηχογραφημένα βιβλία με φυσική φωνή που ανεβαίνουν στις βιβλιοπροτάσεις προσφέρονται από τις βιβλιοθήκες που λειτουργούν οι φορείς των τυφλών ενώ Για να κατεβάσετε τον σχετικό κατάλογο επισκεφθείτε το http://www.hostvis.net/audiobooks/katalogos.zip ____________
