Τρεις κι ο κούκος τέσσερις
Χτες στο ιστολόγιο είχαμε την πρώτη συνέχεια από ένα διήγημα του πατέρα μου, στο οποίο ένας ήρωας λέγεται Κούκος, και πολύ φυσιολογικά ήρθε στην κουβέντα και η έκφραση «τρεις κι ο κούκος» και ο φίλος μας ο Νεοκίντ αναρωτήθηκε για την προέλευση της έκφρασης και αν υπάρχει κάποια ευφάνταστη θεωρία. Μια και το θέμα έχει κάποιο γενικότερο ενδιαφέρον, ταιριάζει να του αφιερώσουμε το σημερινό αρθράκι, εκπληρώνοντας έτσι στο πιτς φιτίλι (αυτή την έκφραση θα τη δούμε άλλη φορά) την υπόσχεση που έδωσα. Ο κούκος είναι γκρίζο πουλί που ζει στα δάση και έχει πολύ χαρακτηριστική «ηχηρή» φωνή, που αποδίδεται γραπτά ως «κούκου». Εξαιτίας της φωνής αυτής, χρησιμοποιήθηκε στα ρολόγια τοίχου της παλιάς εποχής με το εκκρεμές, που είχαν κι έναν ξύλινο κούκο να βγαίνει από το ρολόι και να σημαίνει τις ώρες. Από τη φωνή άλλωστε ονομάστηκε και το πουλί, κούκος από το κούκου. Οι αρχαίοι το έλεγαν κόκκυγα, και η ονομασία αυτή επιβιώνει στο επίσημο ζωολογικό όνομα του πουλιού (Κόκκυξ ο ωδικός, της οικογένειας των κοκκυγιδών) αλλά κατά τα άλλα όταν εμείς λέμε κόκκυγας εννοούμε εκείνο το οστό στην άκρη της σπονδυλικής στήλης που θεωρείται υπόλειμμα της ουράς που χάσαμε -και που αν τύχει και πιάσουμε κύστη εκεί μάς πονάει αφόρητα. Το εν λόγω κοκκαλάκι το ονόμασαν κόκκυγα οι αρχαίοι επειδή, λέει, έμοιαζε με το ράμφος του πουλιού, του κούκου. Ο κούκος εκτός από χαρακτηριστική φωνή έχει τη συνήθεια να μη φτιάχνει δική του φωλιά αλλά να γεννάει τα αυγά του σε ξένες φωλιές, όταν λείπει ο νοικοκύρης, πετώντας μάλιστα κάτω ισάριθμα αυγά του νόμιμου κατοίκου της φωλιάς -αυτό λέγεται αναπαραγωγικός παρασιτισμός, και περισσότερες λεπτομέρειες αναφέρει το καλογραμμένο και εκτενές άρθρο της Βικιπαίδειας. Είτε εξαιτίας αυτής της συνήθειάς του είτε επειδή δεν πετάει σε σμήνος, ο κούκος έχει θεωρηθεί το σύμβολο της μοναχικότητας. Για έναν άνθρωπο που είναι μόνος και έρημος, λέμε ότι είναι κούκος ή απόμεινε κούκος ή μονάχος σαν τον κούκο -λέγεται η φράση συχνά για κάποιον ηλικιωμένο που έχει χάσει τον σύντροφό του και που δεν έχει παιδιά ή τα παιδιά του ζουν αλλού. Νομίζω πως και το παιχνίδι της πόκας «κούκος μονός» λέγεται έτσι επειδή το αρχικό φύλλο μπαίνει στη μέση πάνω στο τραπέζι μόνο του, σαν τον κούκο -πρέπει να είναι το μοναδικό παιχνίδι όπου συμβαίνει κάτι τέτοιο. Κούκος λέγεται επίσης ένα είδος σκούφου, ίσως από το χρώμα. Αλλά ο κούκος είναι πουλί προνομιούχο από λαογραφική-λεξικογραφική και παροιμιολογική άποψη -θυμηθείτε, ας πούμε την παροιμία «ένας κούκος δεν φέρνει την άνοιξη», διότι ο κούκος είναι το πρώτο πουλί που προαναγγέλλει την άνοιξη, ο πρώτος των λοιπών πτηνών ημίν το έαρ αγγέλλων. Και σε πολλά μέρη υπάρχει η πρόληψη ότι δεν είναι καλό να ακούσεις νηστικός το πρωί το λάλημα του κούκου διότι «θα σε κομπώσει ο κούκος». Κι επειδή το λάλημα του κούκου είναι ηχηρό αλλά όχι μελωδικό, λέμε «του κόστισε ο κούκος αηδόνι» για κάτι που κοστίζει πολύ περισσότερο από την πραγματική του αξία. Αλλά δεν θα εξαντλήσω τα λεξιλογικά κτλ. του κούκου. Θα σταθώ περισσότερο στην έκφραση «τρεις κι ο κούκος», που χρησιμοποιείται για να δηλώσουμε ότι σε κάποιον χώρο βρίσκονται (ή προσήλθαν) πολύ λίγοι. Είναι έκφραση αρκετά διαδεδομένη και ζωντανή, χρησιμοποιείται δε συχνά στη δημοσιογραφία για να ειρωνευτεί τη χαμηλή προσέλευση κοινού σε δημόσια εκδήλωση, ιδίως σε πολιτική συγκέντρωση -ας πούμε, Τρεις κι κούκος στη Νομαρχιακή συνέλευση της ΝΔ. Η δημοτικότητα της έκφρασης φαίνεται και από το ότι έχει χρησιμοποιηθεί ως ελληνικός τίτλος ξένου θεατρικού έργου, ως ονομασία μεζεδοπωλείου και ως όνομα μουσικού συγκροτήματος. Επίσης, μια από τις πειραγμένες παροιμίες είναι: Μια του κλέφτη, δυο του κλέφτη, τρεις κι ο κούκος. Ο Νεοκίντ είχε υποθέσει ότι ο Νατσούλης θα είχε μιαν ευφάνταστη εξήγηση για την προέλευση της έκφρ. «τρεις κι ο κούκος», και μάντεψε σωστά. Κατά τον Νατσούλη, κάποια ληστοσυμμορία στον καιρό του Όθωνα κυκλώθηκε από καταδιωτικό απόσπασμα. Όταν οι διώκτες τους τούς κάλεσαν να παραδοθούν, εκείνοι παραδόθηκαν, λέει. Και σε ερώτηση του επικεφαλής του αποσπάσματος «Πόσοι είσαστε;» εκείνοι απάντησαν «Τρεις, τρεις κι ο κούκος [δηλαδή ο σκούφος] του καπετάνιου». Το θεωρώ απίθανο να γεννήθηκε η φράση από τη σύλληψη μιας άσημης ληστοσυμμορίας (για την οποία ο συγγραφέας δεν καταδέχεται να δώσει κανένα στοιχείο). Ίσως και ο ίδιος ο Νατσούλης να κατάλαβε πόσο αδύνατη είναι η θεωρία του διότι δίνει και άλλη μια εκδοχή -ότι τη φράση την έλεγε ο Κολοκοτρώνης, τον καιρό που ο Ιμπραήμ κόντευε να πνίξει την επανάσταση. «Και τρεις κι ο κούκος αν μείνουμε, θα νικήσουμε» έλεγε (κατά Νατσούλην) ο Γέρος του Μοριά. Φυσικά, αν το έλεγε αυτό ο Κολοκοτρώνης, αποκλείεται να γεννήθηκε επί Όθωνα η φράση. Ούτε εξηγείται πώς γεννήθηκε η φράση -απλώς, ήταν παροιμιώδης ήδη στην εποχή του Κολοκοτρώνη. Αν σκεφτούμε ότι ο κούκος (το πουλί) είναι το σύμβολο της μοναξιάς, η φράση «τρεις κι ο κούκος» για ένα μικρό πλήθος δεν είναι παράδοξη -ήταν μόνο τρεις και το κατεξοχήν σύμβολο της ερημιάς. Ωστόσο, υπάρχει μια αρχαία φράση που κατά πάσα πιθανότητα βρίσκεται στην αρχή της σημερινής. Στους Αχαρνείς του Αριστοφάνη, στον στίχο 598, ο Δικαιόπολης κατηγορεί τον Λάμαχο ότι ως στρατηγός εισπράττει το παραδάκι του μισθού (μισθαρχίδης) και ο Λάμαχος διαμαρτύρεται: «εχειροτόνησάν γαρ με», δηλαδή «με ψηφίσανε» [με ανάταση του χεριού]. Αλλ’ ο Δικαιόπολης τον κόβει: «κόκκυγες γε τρεις». Τρεις κούκοι σε ψηφίσανε, του λέει, μη μας καυχιέσαι πως έχεις ισχυρή και νωπή λαϊκή εντολή. Και ο Ησύχιος, ο λεξικογράφος του 6ου αιώνα μ.Χ. επεξηγεί τη φράση: «επί υπονοηθέντων πλειόνων είναι και ολίγων όντων», δηλαδή όταν δίνεται η εντύπωση πως είναι περισσότεροι ενώ είναι λίγοι. Πράγματι, εξηγεί το Λίντελ Σκοτ, η ηχηρή φωνή ενός κούκου, καθώς επαναλαμβάνεται, δίνει την εντύπωση πως το δάσος είναι γεμάτο κούκους. (Πρώτος που επισήμανε την αντιστοιχία είναι, απ’ όσο ξέρω, ο Ν. Ανδριώτης, στο κείμενό του «Αντίστοιχα εκφραστικά μέσα της αρχαίας και της νέας ελληνικής»). Απόηχος της αρχαίας φράσης βρίσκεται και σε νεότερα κείμενα. Στον Λαμπριάτικο ψάλτη του Παπαδιαμάντη, ο παπα-Αζαρίας λέει στον κυρ-Κωσταντό τον Ζ’μαροχάφτη: — Έχω κι εκείνον τον αχαΐρευτο τον υποτακτικό μου τον Γαβριήλ, όπου δε φελά τίποτε… έχω και τη γριά την Ευπραξία ένα σωρό κόκαλα, νάχουμε την ευκή της… τρεις κούκοι! Θα μου πείτε, στην προκειμένη περίπτωση τα πρόσωπα είναι πράγματι τρία, οπότε δεν είναι βέβαιο ότι έχουμε στερεότυπη φράση. Ωστόσο, και σε νεότερο κείμενο, βρίσκουμε ανάλογη φράση, στο «Σα θα γινούμε άνθρωποι» του Πέτρου Πικρού: — Δε βαριέσαι αδερφέ!… Πόσοι είναι αυτοί, και τι θα κάνουνε; ε; Τι τους περνάει απ’ το χέρι, τρεις κούκοι εκεί χάμου! Εδώ δεν έχουμε τρία άτομα, οπότε βρισκόμαστε μπροστά σε μεταφορική χρήση. Από το «τρεις κούκοι» ίσαμε το «τρεις κι ο κούκος» η απόσταση δεν είναι παρά ένα βηματάκι, οπότε θαρρώ πως η εξήγηση είναι πειστική. Μια νεότερη έκφραση για να δηλωθεί το ολιγάριθμο κοινό είναι «δεν γεμίζουν ούτε ταξί», ενώ ως τόπος τέλεσης της συγκέντρωσης αναφέρεται περιπαικτικά ένας τηλεφωνικός θάλαμος. Οι Ιταλοί, πάλι, για να δηλώσουν τη σημασία του αραιού κοινού, της μικρής προσέλευσης σε ένα χώρο, λένε c’erano quattro gatti, ήταν τέσσερις γάτοι. Αναρωτιέμαι αν υπάρχει κανένας Νατσουλιόνε να βρει κάποιαν ευφάνταστη εξήγηση, που ασφαλώς θα ανάγεται στην αρχαία Ρώμη! https://sarantakos.wordpress.com/2016/01/20/cuccoo/ https://sarantakos.wordpress.com/2016/01/20/cuccoo/ ________ Orasi mailing list για την διαγραφή σας από αυτή την λίστα στείλτε email στην διεύθυνση orasi-requ...@hostvis.net και στο θέμα γράψτε unsubscribe Για να στείλετε ένα μήνυμα και να το διαβάσουν όλοι οι συνδρομητές της λίστας στείλτε email στην διεύθυνση Orasi@hostvis.net διαβάστε τι συζητά αυτή η λίστα http://hostvis.net/mailman/listinfo/orasi_hostvis.net Για το αρχείο της λίστας http://www.mail-archive.com/orasi@hostvis.net/ παλαιότερο αρχίο (έως 25/06/2011) http://www.freelists.org/archives/orasi __________ NVDA δωρεάν αναγνώστης οθώνης ένα πρόγραμμα ανοιχτού λογισμικού http://www.nvda-project.org/ __________ Για καλή Ελληνική και ξένη μουσική, Θεατρικά έργα από το ελληνικό και παγκόσμιο ρεπερτόριο επισκεφθείτε το http://www.isobitis.com ______________
