W "Polityce" z 27 lutego byly I Sekretarz KC PZPR Stanislaw Kania
polemizuje z Janem Nowakiem-Jezioranskim ("Polityka" 51/98) w sprawie
grozby sowieckiej interwencji zbrojnej w Polsce w grudniu 1980 roku.
Mimo roznic stanowisk obu panow, jesli chodzi o szczegoly, wnioski
ich sa podobne. Dostatecznie duzo czytelnych faktow potwierdza, ze
w grudniu 1980 roku Polska stala w obliczu realnej i bezposredniej
grozby interwencji zbrojnej. Wymowna jest okladka tygodnika "Der
Spiegel" z 8 grudnia 1980 z wielkim napisem "Aufmarsch gegen Polen"
i wiekim czerwonym czolgiem z gwiazda najezdzajacym na bialego orla.
Ponizej zalaczam obszerne fragmenty artykulu Stanislawa Kani. Jak
dam rade, to jutro podesle rowniez jego wnioski.
Izabella
* * *
Wtedy wokol naszych granic huczaly juz czolgi wyposazone w bojowa
amunicje dywizji Zwiazku Radzieckiego, Czechoslowacji i NRD goto-
wych do wkroczenia do Polski. Znany byl plan rozmieszczenia wojsk
interwencyjnych. Ich sily byly wieksze niz wszystkie sily ladowe
Wojska Polskiego. Tej prawdy nie da sie juz dzisiaj podwazyc.
Dlaczego jednak nie doszlo do interwencji, mimo ze wszystko bylo
przygotowane. To budzi najwieksze spory, bo przyczyny tego nie sa
w pelni jasne. [...]
O waznym watku przeszlosci, o zaniechaniu interwencji pisze Jan
Nowak-Jezioranski. Informuje o pracy amerykanskiego politologa
Wojtiecha Mastnego, poswieconej interwencji. Ocenia te prace wy-
soko, zwlaszcza jej doskonale udokumentowanie, dzieli sie tez
swoimi ocenami. Nowak-Jezioranski zawsze odnosi sie do polskich
spraw z pasja, ale i niekiedy z temperamentem wyniesionym z dos-
wiadczen Wolnej Europy. Trudno jednak nie polemizowac ze slawnym
"kurierem z Warszawy".
Pisze on, ze autor wspomnianej pracy popelnil "blad zasadniczy"
oceniajac, iz "Brezniew zaniechal interwencji... w toku rozmowy
ze Stanislawem Kania, ktory w nocy z 5 na 6 grudnia zdolal mu te
zamiary wybic z glowy". Nowak-Jezioranski imputuje mi, ze - jak
mialoby wynikac z moich wspomnien - jestem przekonany, iz udalo
mi sie uratowac Polske przed katastrofa.
Jest to fantazja. Nigdy tak nie uwazalem i nigdzie w moich wspom-
nieniach nie znajdzie sie pogladu, ze jedna moja rozmowa przesa-
dzila o wszystkim. Zdaniem Jana Nowaka-Jezioranskiego w Moskwie
wycofano sie z interwencji po amerykanskim ostrzezeniu wobec
Zwiazku Radzieckiego. Taki wywod prowadzi do jednego - ze polskie
kierownictwo bylo tylko pasywnym odbiorca decyzji o zaniechaniu
interwencji. Jest to calkowicie sprzeczne z prawda.
Nie bylo jednej przyczyny odwolania interwencji, lecz caly ich
splot. Jest w tym miejsce i dla roli USA, i dla dzialan kierowni-
ctwa Polski Ludowej, i tego, co dzialo sie w kierowniczych gre-
miach Kremla.
Administracja prezydenta Cartera byla doskonale zorientowana
o narastaniu, rozmiarach i charakterze zagrozenia interwencyjnego.
Amerykanskie dzialania zostaly podjete stosunkowo wczesnie, byly
prowadzone z rozmachem i wyobraznia przez Zbigniewa Brzezinskiego,
owczesnego doradce do spraw bezpieczenstwa prezydenta.
Wazne miejsce w amerykanskich dzialaniach zajmuje depesza Cartera
do Brezniewa z dnia 3 grudnia 1980 r. Przyznaje, ze przed laty
nie docenialem tego faktu, ale do dzis uwazam, ze nie mozna przy-
pisywac depeszy - jak to ocenia Nowak-Jezioranski - rozstrzygaja-
cej roli w wycofaniu sie ZSRR z zamiaru interwencji. W dokumencie
tym wyraza sie amerykanskie "zaniepokojenie wydarzeniami zwiazanymi
z Polska"; deklaruje, ze "Stany Zjednoczone sa absolutnie zdecydo-
wane nie wykorzystywac wypadkow w Polsce ani zagrazac usprawiedli-
wionym interesom Zwiazku Radzieckiego w tym rejonie" i ostrzega,
ze "rozwiazanie narzucone narodowi polskiemu sila wplyneloby jak
najbardziej negatywnie na nasze stosunki".
Istotne bylo to, ze podjeto skuteczna inspiracje prasy: dlatego
w USA i zachodniej Europie glosno bylo o grozbie interwencji.
Trudno byloby jednak uznac nawet przy najlepszej woli, ze tonacja
wspomnianej depeszy mogla przerazic Brezniewa i jego otoczenie
- jak to ocenia Nowak-Jezioranski. Wspomina on tez o waznej
ostrzegawczej rozmowie z Moskwa, do jakiej mialo dojsc na zadanie
Amerykanow, w trybie naglym - o polnocy, przez goraca linie
uzywana tylko w chwilach kryzysu. Nie spotkalem w zadnych doku-
mentach i relacjach nawet sladu takiej rozmowy, nie pisze o tym
Zbigniew Brzezinski w swoich wspomnieniach, ktore w czesci doty-
czacej Polski maja charakter dziennika dzialan. Czyzby nie wie-
dzial ? Nie sadze.
Znacznie ostrzejszy byl ton amerykanskich ostrzezen z dnia 7 gru-
dnia 1980 roku. Podjeto tez wobec rzadow zachodniej Europy ini-
cjatywe wspolnego reagowania na interwencje. Rzady tych panstw
byly dalekie od gotowosci do stanowczych przedsiewziec. Nie da
sie jednak zaprzeczyc, ze wszystko to nastapilo w trzecim dniu
po naradzie kierownictw partyjnych i panstwowych Ukladu Warszaw-
skiego w Moskwie i po wydanej w tym dniu decyzji o wycofaniu
wojsk interwencyjnych z naszych granic. Nie lekcewaze jednak
tych spoznionych poczynan, bo na pewno mialy znaczenie wobec
pozniejszych zagrozen.
Myslalem nieraz o powodach lagodnosci amerykanskiego stanowiska
w opisywanych sprawach. Oczywiscie, trzeba pamietac, iz u lwa
i mruczenie jest grozne. Stany Zjednoczone byly i sa takim lwem
na swiecie, budzacym respekt nawet wtedy, kiedy zachowuja sie
jak wielki niemowa. Ale przeciez i Zwiazek Radziecki mial wowczas
inna pozycje niz dzisiejsza Rosja, nie byl atrapa swiatowego
mocarstwa, lecz supermocarstwem malo wrazliwym na ciche tony.
A moze trzeba szukac przyczyny wspomnianej lagodnosci w pesy-
mizmie samego Cartera - o czym pisze Brzezinski - co do skutecz-
nosci nacisku na Brezniewa i w przekonaniu, ze amerykanskie
ostrzezenia maja znaczenie tylko jako zapisy dla historii.
[...]
Sadze, ze w sprawie interwencji trafnie okreslilismy sposoby
przeciwdzialania i nie spoznilismy sie z tym co trzeba bylo
zrobic. Uznaje to Nowak-Jezioranski piszac: "Kania i Jaruzelski
czynili niewatpliwie wszystko, by uniknac sowieckiej interwencji
wojskowej i zwiazanego z nia przelewu krwi". Rownoczesnie jednak
kieruje ciezki zarzut, ze "nie odrzucili zadan wysunietych przez
marszalka Wiktora Kulikowa co do otwarcia polskich granic dla
wojsk Ukladu Warszawskiego, wkraczajacych do kraju pod pretekstem
manewrow". Jest to oszczerczy zarzut, po prostu insynuacja.
Oto fakty.
Wypowiadalem sie juz wielokrotnie, ze owczesny minister obrony
gen. Wojciech Jaruzelski przedstawil mi 3 grudnia 1980 r. wysta-
pienie Kulikowa o zgode na otwarcie granic dla wojsk sasiadow,
ktore pod haslem cwiczen mialy wejsc do Polski.
Nietrudno bylo odczytac o co chodzi. Wczesniej zwolano, w uzgo-
dnieniu ze mna, do Moskwy na 5 grudnia narade szefow partii
i panstw Ukladu Warszawskiego; narastaly sygnaly o koncentracji
wojsk wokol naszych granic, radziecki Sztab Generalny wystapil
w trybie naglym o przeprowadzenie w Polsce wielkich manewrow
wojskowych i przedstawil mape planowego rozmieszczenia wkracza-
jacych dywizji. Warto podkreslic, ze na skutek naszych staran
odwolano jesienia wszystkie cwiczenia w Polsce zaplanowane w ra-
mach Ukladu Warszawskiego do konca 1980 roku. A wiec sprawa
"cwiczen" pojawila sie nagle i to w monstrualnych rozmiarach.
Moje stanowisko bylo jednoznaczne, ze nikt nie ma prawa dawac
nawet wstepnej zgody na wystapienie Kulikowa. Bylo jasne, ze
potrzebne jest moje spotkanie z Brezniewem, jeszcze przed narada
w Moskwie. Zwrocilem sie do niego w tej sprawie, za posrednictwem
radzieckiego ambasadora w Warszawie, ktoremu przedstawilem tez
stanowisko w sprawie zamiaru wejscia wojsk do Polski. Odpowiedz
byla pelna kurtuazji, ale w istocie odmowna.
W takich to okolicznosciach ladowalem z delegacja w Moskwie wie-
czorem, w przeddzien wspomnianej narady. I tu znowu moje dlugie
rozmowy o sytuacji w kraju, "cwiczeniach", potrzebie spotkania
z Brezniewem - z marszalkiem Dmitrijem Ustinowem, radzieckim
ministrem obrony, w drodze z lotniska i w willi, gdzie nas za-
kwaterowano. Dopiero w nocy przekazal telefonicznie, ze dojdzie
do spotkania z Brezniewem. Tej rozmowy z Ustinowem, ktora poprze-
dzila wiadomosc o gotowosci Brezniewa do spotkania ze mna, Nowak
-Jezioranski nie zauwaza.
Spotkanie odbylo sie bezposrednio po naradzie Ukladu Warszawskiego.
W czasie obrad dominowaly surowe oceny sytuacji w Polsce i grozne
deklaracje, ale zakonczylo sie to wszystko bez interwencyjnych
konkluzji. Rozmowa z Brezniewem odnosila sie tylko do interwencji.
Przekonywalem, ze nie ma podstaw do takiego kroku, ze przyniesie
tragiczne nastepstwa nie tylko dla Polski, liczyc sie trzeba ze
spolecznym oporem Polakow na miare powstania narodowego. Akcento-
walem, ze interwencja jest tez w nie mniejszym stopniu sprzeczna
z interesem Zwiazku Radzieckiego, liczyc sie trzeba z tysiacami
zabitych, zerwany zostanie proces odprezenia w swiecie. Socjalizm
bedzie sie plawil we krwi, a Zachod urzadzi swiat po swojemu.
Uslyszalem od Brezniewa, ze nie wejda teraz do Polski, ale jesli
bedzie sie komplikowac - wejda. Bylo tez znamienne zapewnienie,
ze bez nas nie wejda. Wszystko to potwierdzilo sie w praktyce.
Rozmowa z Brezniewem to nie poczatek dzialan przeciw interwencji
- jak to wynika z artykulu Nowaka-Jezioranskiego, lecz final
koniecznych i skutecznych dzialan. Wielkie zagrozenie zostalo
oddalone. [...]
* * *
