Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία - Παρασκευή, Μαρτίου 19, 2021, 09:45
Πώς γράφεται ο Ομέρ Βρυώνης; (Μια συνεργασία του Σπ. Βλιώρα) Πλησιάζουμε προς την 25η Μαρτίου, και τη συμπλήρωση των 200 χρόνων από τη συμβολική ημερομηνία έναρξης της επανάστασης. Υπό κανονικές συνθήκες, η στρογγυλή αυτή επέτειος θα γιορταζόταν με μεγάλη πομπή αλλά φέτος ο κορονοϊος αλλιώς το αποφάσισε κι έτσι οι μέχρι στιγμής γιορταστικές εκδηλώσεις, όσες λίγες μπόρεσαν να γίνουν, έχουν περάσει απαρατήρητες -θα μπορούσε κανείς να το θεωρήσει ένα από τα όχι πολλά οφέλη που είχαμε από την πανδημία. Ωστόσο, το ιστολόγιο τίμησε και συνεχίζει να τιμά τα διακοσάχρονα της επανάστασης χωρίς παράτες, μίζες και πομφόλυγες αλλά με άρθρα για την εποχή και για τους πρωταγωνιστές της. Μια σειρά άρθρων δημοσιεύονται κάθε δεύτερη Τρίτη (το επόμενο θα δημοσιευτεί στις 23 του μηνός), ενώ έχουμε και πολλά έκτακτα άρθρα. Τον κατάλογο τον δίνω στο τέλος του σημερινού άρθρου. Σήμερα θα δημοσιεύσω ένα σύντομο κείμενο του φίλου μας Σπ. Βλιώρα (θυμίζω την πρόσφατη προηγούμενη συνεργασία του με το ιστολόγιο) σχετικά με έναν από τους πρωταγωνιστές της Επανάστασης από την άλλη πλευρά, τον Ομέρ Βρυώνη. Το άρθρο του Βλιώρα είναι καθαρά ετυμολογικό-ορθογραφικό, αλλά δεν βλάφτει να πούμε δυο λόγια για τη σημαντική αυτή προσωπικότητα. Ο Ομέρ Βρυώνης λοιπόν (ακολουθώ την καθιερωμένη ορθογραφία) ανήκε στο περιβάλλον του Αλήπασα, όπως και τόσοι σπουδαίοι οπλαρχηγοί και πολιτικοί της Ηπείρου και της Ρούμελης. Μάλιστα είχε φτάσει να είναι θησαυροφύλακας του Αλή και είχε υπό την προστασία του τη Λιβαδειά, από την οποία εισέπραττε και ειδικό φόρο, τον χαζναταριέ. Όταν ο Αλήπασας συγκρούστηκε με την Πόρτα, ο Βρυώνης άλλαξε στρατόπεδο παίρνοντας σε αντάλλαγμα το πασαλίκι του Μπερατιού. Ανέλαβε δράση κατά των εξεγερμένων Ελλήνων από την αρχή του ξεσηκωμού -στην Αλαμάνα κόντρα στον Διάκο και στη Γραβιά κόντρα στον Ανδρούτσο. Στα τέλη του 1822 συμμετείχε στην αποτυχημένη πολιορκία του Μεσολογγιού και θεωρήθηκε υπεύθυνος για την αποτυχία. Έτσι ανακλήθηκε βορειότερα, κυκλοφόρησαν μάλιστα φήμες ότι θανατώθηκε από τον σουλτάνο. Δεν έχει άλλη ανάμιξη σε ελληνοτουρκικές συγκρούσεις αλλά μνημονεύεται και πάλι στον ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1828. Δεν βρήκα πουθενά στοιχεία για τον θάνατό του -περιμένω από τη συλλογική σας σοφία. Η ελληνική Βικιπαίδεια γράφει ότι ο Βρυωνης θανατώθηκε εξαιτίας της αποτυχίας του. Στα κείμενα της εποχής διαβαζουμε πολλές αναφορές στον Βρυώνη και μετά το 1823, ειδήσεις ή φήμες ότι ο Βρυώνης παύθηκε (έγινε άζλης) ή κυνηγήθηκε (έγινε φιρμανλής), που κρύβουν την ελπίδα ή τον ευσεβή πόθο ότι ο σπουδαίος στρατιωτικός θα στρεφόταν εναντίον της Πόρτας. Στο Αρχείο Μαυροκορδάτου υπάρχει μάλιστα επιστολή του 1823 προς Βρυώνη, που ισως την παρουσιάσω κάποτε. Αλλά έγραψα πολλά. Δίνω τον λόγο στον Σπ. Βλιώρα Πώς γράφεται ο Ομέρ Βρυώνης; Πώς γράφεται ο Ομέρ Βρυώνης; Στα ελληνικά συνηθίζεται να γράφεται με –υ– και –ω–: Βρυώνης. Η Οικογένεια Βρυώνη [Βριόνη(;), Βριόνι(;), Βριώνη(;)] (άλλα γνωστά της μέλη, εκτός από τον Ομέρ, ήταν ο Ιλίαζ Βριόνι —έτσι τον γράφει η Βικιπαίδεια—, ο Omer Pasha Vrioni II κ.ά.) ήταν Αλβανοί Τόσκηδες (Τόσκος βλέπω να έχει το λεξικό του Μπαμπινιώτη για ενικό: «ο Αλβανός τής Τοσκαρίας (περιοχή στην Κ. και Α. Αλβανία, νοτίως τού ποταμού Σκούμπι»), που ονομάστηκαν έτσι επειδή κατάγονταν από το χωριό Virjon ή Virion (definite Albanian form: Virjoni, Virioni), που σήμερα ονομάζεται Ullinjas. Το Albanian Etymological Dictionary του Vladimir Orel έχει το λήμμα «virua ~ virue m, pl. vironj ‘brook, rivulet’. Borrowed from Slav pl. *virove of *virъ ‘whirlpool, water-pit’ ◇ MEYER Wb. 473 (from Slav *virъ)», με τη σημασία «ποταμάκι, ρυάκι» ενώ το An historical Albanian–English dictionary του Stuart Mann το μεταφράζει «spring, fountain, gush», ενώ έχει και το λήμμα vir: «groove; channel, canal, ditch». Από το Μπεράτι, κοντά στο Ullinjas, περνάει ο ποταμός Άψος (Osum στα αλβανικά· κάτι θα έχει να πει ο Smerdaleos για την μετατροπή!) και φαντάζομαι ότι θα υπάρχουν κι άλλα ποταμάκια ή ρέματα. . Υποθέτω ότι απ’ αυτές τις αλβανικές λέξεις (virua, vir) προέρχεται το τοπωνύμιο και κατ’ επέκταση το ανθρωπωνύμιο. Οπότε, πώς πρέπει να το γράψουμε στα νέα ελληνικά; Μάλλον με –ι–. Και στα τουρκικά βλέπω έτσι γράφεται (Ömer Vrioni), αν και στο λήμμα της αγγλικής βικιπαίδειας για την Vrioni family διαβάζω: «Ottoman Turkish: Viryon Zâdeler», αλλά δεν μπορώ να το ελέγξω αυτό το –y–. Με –ι– και –ω– το γράφει και ο Βακαλόπουλος: «Ο Στορνάρης γράφει στον Μάρκο Μπότσαρη στο Μεσολόγγι να στείλει πολεμοφόδια, να τ’ αφήσει όλα και να σπεύσει, προτού ο εχθρός περάσει τα στενά της Ρεντίνας. Ο Μάρκος, που είχε στρατοπεδεύσει στα Λιβαδάκια της Ακαρνανίας, για ν’ αντιμετωπίσει τον Ομέρ Βριώνη και Γιουσούφ πασά, σιωπηρά αναγνωρισμένος από τα ελληνικά στρατεύματα της Δυτικής Στερεας ως γενικός αρχηγός (…)» (Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. Ϛʹ, Η μεγάλη Ελληνική Επανάσταση (1821–1829), Η εσωτερική κρίση (1822–1825), Θεσσαλονίκη 1982, σελ. 557 και passim). To –ώνης υποθέτω κατ’ αναλογία με τις καταλήξεις των λέξεων Αντώνης, θεατρώνης, τελώνης κ.λπ. Δεν γνωρίζω κι αν το –o– στο Virjon / Virion είναι μακρό ή βραχύ. Ή μήπως θα έπρεπε να απλογραφήσουμε Βριόνης (όπως και τα ελληνικά γκιόνης, εξηνταβελόνης, μαρκόνης); Εσείς τι λέτε; Mας ρωταει τη γνώμη μας ο φίλος μας. Προσωπικά, ακολούθησα στο άρθρο αυτό την καθιερωμένη ορθογραφία Βρυώνης, αλλά το σωστότερο είναι, το αναγνωρίζω, η γραφή Βριόνης (το τέρμα της λέξης δεν απλογράφεται, εκτός αν θέλουμε να τον γράψουμε αλβανιστί Βριόνι). Αλλά ο Ομέρ Βρυώνης (ή Βριόνης ή Βριώνης) έχει κερδίσει την αθανασία στην κουλτούρα μας χάρη σ’ ένα ποίημα κι ένα τραγούδι. Πρόκειται για το κάποτε πολύ γνωστό ποίημα «Η φυγή» του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη με τον παροιμιώδη πλέον πρώτο στίχο: «T’ άλογο! τ’ άλογο! Oμέρ Bριόνη, το Σούλι εχούμησε και μας πλακώνει. T’ άλογο! τ’ άλογο! ακούς, σουρίζουν ζεστά τα βόλια τους, μας φοβερίζουν. »Για ιδές, σα δαίμονες μας πελεκάνε! Kάτου απ’ το βράχο τους πώς ροβολάνε! Δες τα κεφάλια μας, δες τα κουφάρια κυλάνε ανάκατα σαν να ’ν’ λιθάρια. »T’ άλογο! τ’ άλογο! Aκούς πώς σκούζουν! Oι λύκοι φθάσανε, ρυάζονται, γρούζουν. Άνοιξ’ η κόλαση και μου ξερνάει τον μαύρον κόσμο της για να με φάει. »Bριόνη, πρόφθασε· ακόμη ολίγο, κι από τα νύχια τους δε θα ξεφύγω. T’ άλογο!… Γνώρισα τη φουστανέλα του εχθρού μου τ’ άσπονδου Λάμπρου Tζαβέλα. »Δεν τόνε βλέπετε, σα Xάρος φθάνει ψηλ’ ανεμίζοντας το γιαταγάνι. Nιώθω το χέρι του μες στην καρδιά, που πάει σπαράζοντας τα σωθικά. »Aνεμοστρόβιλος, θεοποντή, όλα σα σίφουνας θα καταπιεί. Tο μάτι επάνω μου άγρια στυλώνει, μαχαίρι δίκοπο μέσα μου χώνει. »Kρύο το σίδερο χωνεύει, σφάζει. Aκούτε, ακούτε τον πώς μου φωνάζει. Nιώθω το χνότο του φωτιά ζεστό, πόρχετ’ επάνω μου σα να ’ναι φιό. »T’ άλογο! τ’ άλογο, Oμέρ Bριόνη. O ήλιος έπεσε, νύχτα σιμώνει… Άστρα, λυτρώστε με· αυτή τη χάρη ζητάει ο Aλήπασας, πιστό φεγγάρι. …. Η συνέχεια εδώ. Το ποίημα του Βαλαωρίτη έδωσε στον Νίκο Γκάτσο την αφορμή να γράψει στίχους για ένα θαυμάσιο τραγούδι του Μάνου Χατζιδάκι, με τον Διονύση Σαββόπουλο και τη Μελίνα Μερκούρη. Ας κλείσουμε με αυτό: Άρθρα του ιστολογίου για το Εικοσιένα: Από τον γλούπον καπνισμένον Βρίζοντας και πολεμώντας Λόρδε πριν να ξεψυχήσεις… Μεθύστε με τ’ αθάνατο κρασί του Εικοσιένα Το μοιρολόι της Πάργας και ο θρήνος της Κάρυστος Το πλαστό γράμμα του οπλαρχηγού Τζήμα Ζέρβα Το στερνό ταξίδι του Βύρωνα Σκόρπια για την 25η Μαρτίου Ένας Δανός στο Μεσολόγγι Από την Αγίου Μάρκου στη Ραφήνα Πούτζον θα πει πηγάδι Περσιάνοι και φραγκοφορεμένοι Η μπουγάτσα και τα όρνια Σελίδες από τον δεύτερο εμφύλιο της Επανάστασης Το έχω σε μεγάλον παράπονο να γένομαι ρεζίλης Τα οικονομικά του αγώνα Όταν ο Καραϊσκάκης πολεμούσε την τρόικα Εκατό χρόνια τώρα… (το 1921) Το καριοφίλι του τσολιά Πράγμα, οπού δεν έγινε ποτέ εις τον κόσμον Τον καιρό του Χασεκή Κρυφός καημός (διήγημα του Α. Καρκαβίτσα) Δεκαπέντε λέξεις του Μακρυγιάννη Πώς έγραφε ο Μακρυγιάννης Κάστρον παλαιόθεν οικοδομημένον εις πέτραν υψηλήν δυσκολοδιάβατην Οι Αρβανίτες της Αττικής και το 1821 Τη γλώσσα μας τη φτιάχνουμε ελληνική (άρθρο του Παντελή Μπουκάλα) Το καταντήσαμε Τζορτζίνα το κριτήριο…. Από πότε υπάρχουν ανθέλληνες; Δέκα λέξεις του Κασομούλη Μας κάνουν χάζι οι σκυλο-Μωραΐται (ένα γράμμα του 1821) Τα φέικ νιουζ του 1821 Γιατί το λένε μπουγιουρντί; Ο Δράμαλης και η νίλα Ιταάξι, μια ανύπαρκτη λέξη Τοπωνύμια και διοικητική διαίρεση του 1821 Κονιάροι, Ντουντούμηδες, Κακλαμανοι και Χαλδούπηδες Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων, ένα καινούργιο βιβλίο Κείμενα του Εικοσιένα: 1 – Η ελληνοαλβανική συμμαχία Συζητώντας για το Ζορμπαλίκι των ραγιάδων Κείμενα του Εικοσιένα – 2 : Δι’ ασήμαντον αφορμήν… Κείμενα του Εικοσιένα – 3: Μπασκίνια να μη γίνωνται… Κείμενα του Εικοσιένα – 4: Το ράι μπουγιουρντί του Ανδρίτσου Σαφάκα Κείμενα του Εικοσιένα – 5: Οι βωμολοχίες του Αγώνα https://sarantakos.wordpress.com/2021/03/19/1821-16/ ________ Orasi mailing list για την διαγραφή σας από αυτή την λίστα στείλτε email στην διεύθυνση orasi-requ...@hostvis.net και στο θέμα γράψτε unsubscribe Για να στείλετε ένα μήνυμα και να το διαβάσουν όλοι οι συνδρομητές της λίστας στείλτε email στην διεύθυνση Orasi@hostvis.net διαβάστε τι συζητά αυτή η λίστα http://hostvis.net/mailman/listinfo/orasi_hostvis.net Για το αρχείο της λίστας http://www.mail-archive.com/orasi@hostvis.net/ Εναλλακτικό αρχείο: http://hostvis.net/pipermail/orasi_hostvis.net/ παλαιότερο αρχίο (έως 25/06/2011) http://www.freelists.org/archives/orasi __________ NVDA δωρεάν αναγνώστης οθόνης ένα πρόγραμμα ανοιχτού λογισμικού http://www.nvda-project.org/ _____________ Τα ηχογραφημένα βιβλία με φυσική φωνή που ανεβαίνουν στις βιβλιοπροτάσεις προσφέρονται από τις βιβλιοθήκες που λειτουργούν οι φορείς των τυφλών ενώ Για να κατεβάσετε τον σχετικό κατάλογο επισκεφθείτε το http://www.hostvis.net/audiobooks/katalogos.zip ____________
